ملاک های یک برنامه صحیح و آفات آن
ج) دارای هدف کوتاه مدت ، میان مدت و بلند مدت می باشد.
برنامه ریزی صحیح دارای تعادل است. یعنی نه آنقدر بلند مدت نوشته میشود که دسترسی به آن در حالت عادی و طبیعی هم نامعلوم است؛ که در این صورت شخص دچار طول امل شده است و نه آنقدر کوتاه مدت نوشته میشود که محکوم به بی تدبیری نسبت به آینده باشد.
اهداف کوتاه مدت مشمول مواردی است که امکانات و شرایط رسیدن به آن فراهم است و پیش نیاز خاص و فزاینده ای ندارد.
اهداف میان مدت مشمول مواردی است که امکانات و شرایط به میزان لازم وجود دارد اما کافی نیست. و باید مقدمات و لوازم آن فراهم شود. پس باید برای دستیابی به اهداف میان مدت در اهداف کوتاه مدت خویش کار کند.
اهداف بلند مدت مشمول مواردی است که امکانات و شرایط به میزان لازم هم موجود نیست و به وجود آمدن آنها منوط به آن است که شرایط مکانی و زمانی و مقدرات الهی و... همه دست به دست هم دهند تا به نتیجه برسد.
انسان در برنامه ریزی های خود در عرصه تحصیلی و اقتصادی و فرهنگی و تربیتی و سیاسی و... باید به هر سه مورد توجه کند و متناسب با آن برنامه ریزی کند و عمل نماید.
امام علی علیه السلام: هر زمانی کار مخصوص به خودش را دارد.
یعنی به کارهایی که می توانستیم در گذشته انجام دهیم دیگر اهمیت ندهیم و حال را دریابیم در عین اینکه به اهداف میان مدت و بلند مدت خویش توجه داشته باشیم.
امام علی علیه السلام می فرماید: ظرافت و دقّت در برنامه ریزی بهتر از امکانات است.
رسول خدا صلوات الله علیه و آله فرمود: عمر (و زمان) قیمت و بهای سعادت تو است اگر (بابرنامه ریزی) در مسیر طاعت خدا به کار گرفته شود.
رسول خدا صلوات الله علیه و آله فرمود: از ضایع کردن عمر در چیزی که ماندگار نیست پرهیز کن چرا که عمرهای از دست رفته قابل برگشت نیست.( منتخب میزان الحکمه، ص 371، ح 4597)
یعنی تمرکز خود را گذشته و آینده مصرف نکنیم؛ چرا که با این کار دیگر رمق کار کردن برای زمان حال، وجود ندارد.
د) مقید به سن و سال، جنسیت مرد و زن یا مجرد و متاهل نمی باشد.
حضرت علی علیه السلام: آینده نگری (برنامه ریزی) برای آینده اطمینان و آرامش دل‌ها را به همراه دارد.
نکته ی لطیف: در زیارت عاشورا می خوانیم:« اللّهُمَّ اجْعَلْنِي فِي مَقَامِي هذَا مِمَّنْ تَنالُهُ مِنْكَ صَلَواتٌ وَ رَحْمَةٌ وَ مَغْفِرَةٌ »
یعنی "خدایا در این جایگاه مرا از کسانی قرار ده که از سوی تو به آنان درود و رحمت و آمرزش می‌رسد."
این چه جایگاهی است که چنین ویژگی های ثقیل و بسیـــــــار ارزشمندی دارد؟
بلافاصله در ادامه ی زیارت، جواب این سوال مشخص می شود:
«اللّهُمَّ اجْعَلْ مَحْيايَ مَحْيا مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ مَماتِي مَماتَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ»
یعنی "خدایا حیاتم را حیات محمّد(ص) و خاندان محمّد(ص) و مرگم را مرگ محمّد(ص) و خاندان محمّد(ص) قرار ده "
رسیدن به این نقطه که زندگی و مرگ ما این گونه باشد، نیازمند عمل است. آیا بدون برنامه ریزی می توان به چنین مرتبه ای دست یافت؟! هرگز!
آفات یک برنامه ریزی صحیح:
الف) ایده آل نگری مذموم
ایده آل نگری یکی از خسیسه های مثبتی است که هر انسانی دارد و عامل محرک او در زندگی می باشد. در روایات با واژه طول امل یا همان آرزو بیان شده است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: آرزو، براى امت من رحمت است. و اگر آرزو نبود، هيچ مادرى فرزند خود را شير نمىداد و هيچ باغبانى درختى بر نمىنشاند.(میزان الحکمه، ح672)
این مسئله هم اگر در محدوده خود رعایت نشود و بیش از اندازه مورد توجه قرار گیرد ، مذموم خواهد شد. فلذا امام سجاد علیه السلام در دعا فرمودند: بار خدايا! اى پروردگار جهانيان! ... از تو مناسبترين آرزو را خواهانم. (میزان الحکمه ح 675)
فرموده ی حضرت نشان می دهد که آرزوی نامناسب هم داریم. آرزوهایی که با عبارت "طول امل" به معنای "آرزو های دور و دراز" در ادبیات روایی ما بیان شده اند؛ یعنی همان ایده‌آل نگری مذموم.
برخی ها "طول امل" را منحصر به سال های طولانی و مدت زمان های طویل می کنند. در حالی که می توان در لحظه "طول امل" داشت. مثل شخصی که آرزو دارد یک کتاب را در یک شب، به طور کامل بخواند. وقتی شروع به خواندن می کند و چند صفحه ای پیش می رود، خواب، سوزش چشم، خستگی، گرما و ... به سراغش آمده و در آخر، از شدت کلافگی، به مطالعه آن پایان داده و دیگر هم به سراغ کتاب خواندن نمی رود. این فرد، در لحظه"طول امل" و ایده‌آل گری مذموم دارد.
مناسب ترین آرزو آن است که شخص را متوقف نکند و بندی به پای شخص نشود که حرکت را از او سلب کند. که اگر اینگونه شود ، مذموم است.
امیرالمؤمنین علیه السلام: از آرزو های دراز بپرهیزید؛ که زیبایی نعمت های الهی را از نظر شما می برد و آنها را نزد شما کوچک می کند و به کاستن از سپاس فرا می خواند.
کتاب خواندن فی نفسه مفید و زیباست؛ به دانش فرد می افزاید و یک نعمت الهی است. اما به وسیله آرزوی غلط کردن و طول امل، شخص این زیبایی را از چشم خود می اندازد و دیگر به سراغش نمی رود.
امام على عليه السلام: آرزوها، چشمان بصيرت را كور مىكنند.(میزان الحکمه، ح684)
امام على عليه السلام: آرزو، مايه چيرگى شيطانها بر دلِ غافلان است.(میزان الحکمه، ح685)
امام صادق عليه السلام- در دعاى خويش در روز عرفه- فرمود: خدايا! به تو پناه مىبرم از دنيايى كه مانع خير آخرت مىشود و از زندگانىاى كه مانع نيكو مردن مىگردد و از آرزويى كه مانع كار نيك شود.(میزان الحکمه، ح693)
این عبارات نورانی نشان می دهد باید در لحظه زندگی کرد و از آنچه آرزو داشتیم یا داریم به سمت محقق کردن ها حرکت کرد.
بنابراین افرادی که دچار ایده ال نگری بیش از حد هستند ، حتما دچار ناامیدی و سستی هم هستند. زیرا رسیدن به اهداف را غیر قابل دسترس می پندارند. درحالیکه حضرت علی علیه السلام در حدیثی کوتاه فرمودند: «لکل ضیق مخرج»؛ برای هر تنگنایی راه خروجی هست. (غرر الحکم و دررالکلم، ص 481 )
یعنی هیچ چیز را نباید به عنوان مانع دید و بی واکنش رهایش کرد. این دستورالعمل بسیار مفید برای افراد ایده آل نگر هست که آنها را از سستی و بی حرکتی نجات دهد. زیرا ایده آل نگر مذموم یک ویژگی ذاتی نیست.بلکه تربیتی است و اگر مدیریت نشود به ناکجاآباد خواهد کشاند.
امیرالمؤمنین علیه السلام: بی تابی و بی قراری کردن، زمان را در نابود کردن انسان، یاری می دهد.
بی قرارای و نداشتن آرامش از ویژگی های مشترک بین افرادی است که ایده‌آل گری مذموم دارند؛ چون ایده‌آل گری مذموم دارند، به سراغ هر کاری که می خواهند بروند، نمی توانند. فلذا همیشه بلاتکلیف و سردرگم هستند.
ب) عمل نکردن در زمان معین خودش
باید به هر کاری سر زمان خودش پرداخته شود. اگر امروز فرصت کار کردن یا مطالعه کردن داریم هیچ تضمینی وجود ندارد که فردا هم بتوانیم. ممکن است تصادف شود یا مشکلی بوجود بیاید، برای همین نباید بدون دلیل کارها را عقب انداخت، چون فرصت عمر و زمان هایی که در اختیار است محدود می باشد.
امام علی علیه السلام: شب و روز تو همه خواسته هایت را پوشش نمی دهد و زمان کافی در اختیار تو قرار نمی دهد؛ پس زمان را در بین کار و آسایش خود تقسیم کن.(با پذیرش این واقعیت که زمان محدود است و نمی توان به همه کارها و خواسته ها رسید، زمان را بین تفریح و استراحت و کار و تلاش تقسیم کنیم.)
با پذیرش این واقعیت نتیجه ای حاصل می شود، آن هم اینکه در هر زمانی به همه کارهایی که باید رسیدگی شود برسیم؛ یعنی همزمان و به طور مستمر آنها را پیش ببریم نه اینکه یک مدت تنها به یک کار پرداخته شود و مدتی به کار دیگر.
ج) به زمان های کوتاه و زائد توجه نکردن
اگر یکبار تمام برنامه ها و کارهایی که در طول هفته انجام می دهیم را یادداشت کنیم، می توانیم تا حدودی زمان هایی که اتلاف می شود و مورد توجه قرار نمی گیرد را بدست آوریم که بعضاً این زمان ها می تواند تا 20 ساعت هم برسد، زمان هایی که می توانند مورد استفاده قرار بگیرند و تلف نشوند.
امام علی علیه السلام: انسان مومن همه وقتش مشغول است.(یعنی اصلا وقت خالی ندارد و در هر زمانی می داند که چه کاری دارد و باید چه کند؛ مواقعی که در مترو، اتوبوس هستیم یا در صف منتظریم و... از مصادیق این زمان های کوتاه می باشند که معمولا هم تلف می شوند.)
د) بدون مشورت و آموزش برنامه ریختن
نتیجه بدون مشورت برنامه ریزی کردن مسیر اشتباه رفتن، عدم دستیابی به اهداف و در نهایت دلسردی و بی انگیزگی می باشد.
شخصی به خدمت امام صادق علیه السلام آمد و خود را همچون فردی دلسوز دیده و ایشان را نصیحت کردند به اینکه چرا شما اموال خود را در مکان های مختلف سرمایه گذاری کرده اید؟! در صورتی که اگر اموال شما در یک جا جمع بود، از نظر اقتصادی به نفع شما بود؛ چرا که نگهداری آن آسان تر و با هزینۀ کمتر انجام می شد، ولی امام صادق علیه السلام در مقابل، نظر او را رد کرده و فرمودند: من اموالم را پراکنده و در مکان های مختلف قرار دادم تا اگر آسیبی به یکی رسید، دیگری از آسیب در امان بماند. (وسائل الشیعة، ج 17، ص 69)
امام علی علیه السلام: هیچ پشتیبانی مانند مشورت نیست.
ه) تعارفات بی جا و بی مورد
در برنامه ریزی نه باید با کسی تعارف داشت و نه از کسی ناراحت شد، مثلاً اگر کسی به مهمانی می رود و بعد چند ساعت زودتر از همه می خواهد مجلس را ترک کند که به کارش برسد از او گله مند نشویم.
امام صادق عليه السلام: مؤمن در دين نيرومند است و نرمش را با قاطعيت توأم كرده است و ايمانى همراه با يقين دارد.(میزان الحکمه، ح 22894)
و) در تقابل عقل و شرع بودن
مثلا تحصیل در رشته‌ای که در آن استعدادی ندارد و یا بلند پروازی های غیر منطقی. و یا مثل اینکه شخص می خواهد در آینده رهبر کشور شود!
ز) ارتباط با افراد غیر مصمم
بر انسانهای کسل در کارهایت تکیه نکن. (میزان الحکمه، ج 8، ص 393)
ح) تعارفات بی جا و بی مورد
22894 امام صادق عليه السلام: مؤمن در دين نيرومند است و نرمش را با قاطعيت توأم كرده است و ايمانى همراه با يقين دارد.(میزان الحکمه، ح22894)
ط) ناامیدی
شرایط ، نقش موثری در برنامه و آینده دارد اما همه چیز نیست.
امیرالمؤمنین علیه السلام: ناامیدی، صاحبش را پیش از مرگ طبیعی کشت. (یعنی ناامیدی قابلیت تبدیل یک شخص زنده را به یک مرده‌ی متحرک دارد.)
گاهی اوقات در زندگی ضرباتی می خوریم که نتیجه توقعات اشتباهی است که قبل از انجام کاری داریم. مانند توقعی که از راه اندازی یک کسب و کار داریم. به طوری که شخص تصور می کند پس از یک سال فعالیت در مغازه، در سال دوم، شعبه جدید مغازه‌اش را تاسیس می کند و بعد در سال چهارم یک شعبه در شهرستان افتتاح می کند و ... ؛ اما بعد از راه افتادن فعالیتش، قریب به سه ماه است که درآمدی ندارد. در کنار این فرد، شخص دیگری است که قبل از شروع کسب و کار، با افراد با تجربه مشورت کرده و این پیش زمینه را در اثر مشورت دارد که حتما در چند ماه ابتدایی شروع کسب و کار با این مشکلات و معضلات مواجه خواهد شد.
این دو شخص اکنون در یک جایگاه اقتصادی هستد اما کدام یک بیشتر ضربه می خورد؟ همان شخصی که برای خود توقعات بی جا فراهم کرده بود.
لذا ناامیدی، نتیجه‌ی توقع غلط ما در برنامه‌ای بوده که آن برنامه به نتیجه نرسیده است.
امیرالمؤمنین علیه السلام: کجایند آزاد مردانی که به حمایت از مردم خویش برمی خیزند؟ کجایند غیور مردانی که به هنگام نزول بلا و مشکلات، مبارزه می کنند؟ هان مردم! ننگ و عار پشت سر شما و بهشت پیش روی شماست.
ی) مقایسه کردن
پیامبر رحمت صلوات الله علیه و آله: هرگز به آنچه در دست دیگران است چشم ندوزید؛ زیرا اندوه انسان طولانی خواهد شد و حسرت وی پایان نمی پذیرد. نعمت هایی که خداوند در اختیارش قرار داده است را کوچک می شمارد و در نتیجه شکر و سپاس او اندک خواهد شد. پس همواره در زندگی ات به پایین تر از خودت بنگر.
ک) تعجیل در به نتیجه رسیدن برنامه
توجه شود که در اینجا منظور، تعجیل در به ثمر رسیدن برنامه است نه تحقق بخشیدن به آن. بلکه در تحقق بخشیدن به برنامه و عمل به آن نباید معطل کرد.
امیرالمؤمنین علیه السلام: کسی که بتواند خویشتن را از چهار چیز باز دارد، سزاوار است که هرگز امر ناخوشایندی برای او رخ ندهد: عجله، لجاجت، خودبینی و تنبلی.
پیامبر اکرم صلوات الله علیه: از عجله بپرهیز؛ زیرا هرگاه عجله کنی، نصیب و بهره خود را از دست خواهی داد.
امیرالمؤمنین علیه السلام: عجله در هر کاری نکوهیده است مگر در مقام دفع شرّ
نتیجه:
- همه‌ی موجودات برنامه ریزی دارند.
- از مکتوب کردن برنامه ریزی خجالت نکشید.
- نه تنها برای خودمان بلکه برای افراد تحت تکفلکمان نیز باید برنامه داشته باشیم.
- اگر از الگو های واقعی الگو برداری کردیم، کازرمان به نتیجه می رسد در غیر این صورت ممکن نیست.
- این کار از این جهت مفید است که وقتی در میانه‌ی عمل به برنامه، خستگی بر ما حاکم شد، با رجوع به این الگو ها قوت و نیرو دریافت می کنیم.
- یار امام، هرگز بی برنامه نیست؛ چراکه خود امام این گونه نیست.